Zachowek – czym jest, komu przysługuje, ile wynosi?

1. Wprowadzenie.

Nie należy do rzadkości sytuacja, w której zmarły w sporządzonym przez siebie testamencie pomija najbliższych członków swojej rodziny. Czasami działanie takie pozostaje w pełni uzasadnione, innym znów razem krewni spadkodawcy mają prawo czuć się pokrzywdzeni jego decyzją.

Sprawy o zapłatę z tytułu zachowku stanowią dużą część spraw spadkowych rozpoznawanych przez sądy w całej Polsce. Września nie jest w tym przypadku wyjątkiem – jak wynika z praktyki naszej Kancelarii, wiele osób decyduje się na dochodzenie swoich praw przed sądem, bądź potrzebuje pomocy w obronie przed zgłaszanymi przez osoby najbliższe dla zmarłego roszczeniami.

W niniejszym artykule przedstawimy najważniejsze, teoretyczne i praktyczne informacje dotyczące instytucji zachowku, odpowiemy na najczęściej zadawane pytania oraz wyjaśnimy, w jaki sposób adwokat lub radca prawny może pomóc w sprawie o zachowek.

2. Czym jest zachowek (zachówek)?

Zachowek, niekiedy potocznie określany zachówkiem, to majątek, który osoby najbliższe spadkodawcy powinny otrzymać od niego za jego życia lub po jego śmierci. Osoba najbliższa spadkodawcy może otrzymać zachowek w postaci powołania do spadku (testamentu), zapisu windykacyjnego albo darowizny. Jeżeli go nie otrzymała, albo otrzymała mniej, niż się jej należało, osoba taka uprawniona jest do wytoczenia powództwa.

Przykład: Żona spisuje testament, w którym nie uwzględnia męża. Jednocześnie dokonuje rozporządzenia swoim majątkiem na rzecz siostry. Po śmierci żony mąż może wnieść do sądu pozew przeciwko siostrze żony o zapłatę zachowku.

2.1. Komu przysługuje zachowek?

Zgodnie z art. 991 KC (ustawa – kodeks cywilny) uprawnienie do żądania zachowku przysługuje następującym osobom, które byłyby powołane do spadku z ustawy:

• zstępnym spadkodawcy (czyli jego dzieciom, wnukom, prawnukom);
• małżonkowi spadkodawcy;
• rodzicom spadkodawcy.

Uwaga! Powyższy przepis nie wspomina o rodzeństwie, wujostwie, zstępnych rodzeństwa, ani wstępnych spadkodawcy innych, niż rodzice (czyli dziadkach, pradziadkach spadkodawcy) – co oznacza, że osobom tym nie przysługuje prawo do zachowku.

Innymi słowy, zachowek stanowi pewną gwarancję interesów osób najbliższych spadkodawcy. Ustawodawca wyszedł z założenia, że niezależnie od prawa spadkobiercy do zadysponowania swoim majątkiem na wypadek śmierci pewien krąg osób najbliższych dla niego zasługuje na ochronę.

Jeżeli zatem dana osoba wie, iż otrzymała spadek z pokrzywdzeniem rodziny spadkodawcy, wówczas istnieje możliwość otrzymania od jej członków przedsądowego wezwania do zapłaty, a w dalszej kolejności – bycia pozwanym przez najbliższych zmarłego.

2.2. Kto jest obowiązany do zapłaty zachowku?

Jak już zasygnalizowano wyżej, osobami, od których pominięci spadkobiercy mogą domagać się zapłaty zachowku uznaje się osoby, które nabyły majątek po spadkodawcy w wyniku:

• dziedziczenia na podstawie sporządzonego przez spadkodawcę testamentu;
• zapisu windykacyjnego;
• darowizny uczynionej przez spadkodawcę na ich rzecz.

Z praktyki prawników naszej Kancelarii wynika, że w sprawach o zachowek podstawę roszczenia najczęściej stanowi testament lub darowizna. Należy zwrócić przy tym uwagę, iż wyzbycie się przez spadkodawcę przed śmiercią istotnych składników majątku w drodze darowizny nierzadko powoduje konsekwencje natury prawnej.

2.2. Czy zachowek należy się zawsze?

Poza określonymi wyżej osobami, zachowek nie przysługuje również w pewnych sytuacjach. Do dochodzenia zachowku nie są mianowicie uprawnione osoby, które:

• odrzuciły spadek;
• zostały uznane za niegodne dziedziczenia;
• zawarły wcześniej umowę o zrzeczeniu się dziedziczenia;
• zostały wydziedziczone w testamencie przez spadkodawcę;
• są małżonkiem, co do którego spadkodawca z uzasadnionych przyczyn wystąpił o orzeczenie rozwodu albo separacji z jego winy.

Uwaga! Decyzja o wydziedziczeniu zstępnego (dziecka, wnuka) dotyczy tylko tej konkretnej osoby – traktuje się ją, jakby nie dożyła otwarcia spadku. W związku z powyższym, skutki wydziedziczenia nie rozciągają się na dalszych zstępnych. Podobne następstwa powoduje uznanie za niegodnego dziedziczenia.

Przykład: Ojciec wydziedzicza syna. Po śmierci ojca synowi nie przysługuje prawo do zachowku. Prawo do zachowku przysługuje jednak jego córce (wnuczce zmarłego ojca).

Nie jest zatem prawdą, że samo bycie bliskim krewnym zmarłego gwarantuje zwycięstwo w procesie o zachowek. W sprawach bardziej skomplikowanych warto zatem zasięgnąć porady prawnej u adwokata albo radcy prawnego, który w sposób przystępny przedstawi zawiłości prawa spadkowego w odniesieniu do konkretnej sytuacji klienta.

3. Ile wynosi zachowek?

Kwestia ta, biorąc pod uwagę złożoność instytucji, jaką stanowi zachowek, potrafi nastręczyć problemów nawet doświadczonym prawnikom. Pomimo stosunkowo jasnego sformułowanych przepisów w tej materii, ilość wątków, które należy zbadać przed podjęciem decyzji o wytoczeniu powództwa, czyni roszczenie o zachowek skomplikowanym.

Przechodząc do sedna, na powyższe pytanie częściowo odpowiada przytoczony już art. 991 KC. Zgodnie z jego treścią, uprawnienie przysługuje w wysokości:

• 1/2 wartości udziału spadkowego, który przypadłby w dziedziczeniu ustawowym – co jest regułą;
• 2/3 wartości udziału spadkowego, który przypadłby w dziedziczeniu ustawowym – jeżeli uprawnionym jest zstępny małoletni (syn, córka, wnuk, wnuczka, prawnuk, prawnuczka) lub osoba trwale niezdolna do pracy (niezależnie od wieku).

Wiemy już więc, jak ma się zachowek do hipotetycznego udziału w spadku. Do podania konkretnych liczb potrzebne będzie coś jeszcze – podstawa dla obliczeń, której profesjonalna nazwa to substrat zachowku.

3.1. Substrat zachowku.

Mówiąc najprościej, jest to kwota stanowiąca wartość majątku spadkowego. Aby ustalić wartość substratu zachowku należy:

1. określić tzw. czystą wartość spadku oraz
2. doliczyć do niej wartość niektórych darowizn oraz wszystkich zapisów windykacyjnych, poczynionych przez spadkodawcę za jego życia.

Na tym jednak obliczenia się nie kończą. Pojęcie czysta wartość spadku wymaga od osoby uprawnionej dalszych kalkulacji. Aby obliczyć czystą wartość spadku, należy od aktywów spadkowych (oszczędności, ruchomości, nieruchomości zmarłego) odjąć pasywa spadkowe (długi).

Uwaga! W obliczeniach nie uwzględnia się długów z tytułu poleceń i zapisów oraz zobowiązań z tytułu zachowku.

Nie mniej istotnym jest przyjęcie właściwej daty dla obliczeń. Otóż skład spadku ustalić należy na dzień śmierci spadkodawcy. Natomiast wartość poszczególnych elementów spadku szacuje się według cen z chwili orzekania o zachowku.

Przykład: Spadkodawca zmarł dnia 15 stycznia 2022 roku. W chwili śmierci posiadał on oszczędności w kwocie 100.000 złotych, złotą biżuterię oraz dom na przedmieściach Poznania. O ile wartość oszczędności spadkodawcy z czasem nie ulegnie zmianie, o tyle wartość biżuterii i nieruchomości należy oszacować według cen na dzień sporządzania pozwu.

Proces ustalania wartości substratu zachowku dość przejrzyście obrazują poniższe wzory:

Aktywa spadkowe (oszczędności, ruchomości, nieruchomości, etc.) – pasywa spadkowe (długi) = czysta wartość spadku

czysta wartość spadku + wartość (niektórych) darowizn i (wszystkich) zapisów windykacyjnych = substrat zachowku

Przy obliczaniu substratu zachowku należy zwrócić uwagę na jeszcze jedną, bardzo istotną kwestię – dla prawidłowości obliczeń konieczne jest uwzględnienie wszystkich spadkobierców, w tym również niegodnych oraz tych, którzy dokonali odrzucenia spadku. Nie liczy się natomiast spadkobierców, którzy zrzekli się dziedziczenia lub też zostali wydziedziczeni na mocy testamentu.

3.2. Zachowek a darowizna.

3.2.1. Jakich darowizn nie dolicza się do zachowku?

Jak wskazano wyżej, na substrat zachowku składa się wartość tylko niektórych darowizn. Darowizny nie wlicza się do substratu zachowku, jeżeli została dokonana:

• więcej niż 10 lat od otwarcia spadku (dnia śmierci spadkodawcy),
• na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku,
• przed zawarciem małżeństwa (zachowek należny małżonkowi),
• w czasie, gdy spadkobierca nie miał jeszcze zstępnych – chyba że darowizna została dokonana nie mniej niż 300 dni przed urodzeniem się dziecka.

Co ważne, przy obliczeniach nie uwzględnia się również drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych.

Przykład: Drobna darowizna zwyczajowo przyjęta najczęściej wiąże się z uroczystościami rodzinnymi, takimi jak imieniny, urodziny, wesela, święta. Może przybrać postać świadczenia rzeczowego (zabawka, ubranie, alkohol, etc.) lub pieniężnego. Istotna jest przy tym jej wartość, a nie sytuacja majątkowa spadkodawcy. Wyrażenie „drobna” musi być w tym przypadku oceniane obiektywnie.

3.2.2. Uzupełnienie zachowku.

Czasem, aby uniknąć zachowku, spadkodawca podejmuje decyzję o wyzbyciu się istotnych składników swojego majątku w drodze umowy darowizny. Wskutek powyższego, zmarły pozostawia po sobie „pusty” spadek – nie oznacza to jednak, że działanie takie chroni obdarowanych przed roszczeniem o zachowek.

Dzieje się tak, ponieważ zgodnie z art. 1000 §1 KC, jeżeli uprawniony nie może otrzymać należnego mu zachowku od spadkobiercy, może on żądać od osoby, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę doliczoną do spadku, sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku.

Przykład: Spadkodawca miał dwoje dzieci – syna i córkę. Jedynym wartościowym składnikiem jego majątku były oszczędności w kwocie 250.000,00 złotych. Pięć lat przed śmiercią spadkodawca darował pieniądze ukochanemu synowi. Ponieważ nie posiadał innego niż oszczędności majątku, po jego śmierci córka nie odziedziczyła nic. W tej sytuacji pokrzywdzonej córce przysługuje wobec brata roszczenie o zapłatę z tytułu uzupełnienia zachowku.

Warto zauważyć, że z żądaniem uzupełnienia zachowku można mieć do czynienia również przy dziedziczeniu ustawowym.

Przykład: W opisanej wyżej sytuacji spadkodawca nie pozostawił po sobie testamentu. Przy założeniu, że żona spadkodawcy zmarła przed nim, do dziedziczenia z ustawy powołani są ich syn i córka. Ponieważ spadek jest „pusty”, dzieci spadkodawcy nie odziedziczyły nic. Jednak ponieważ syn przed śmiercią ojca otrzymał od niego darowiznę wyczerpującą cały spadek, córka jest uprawniona do zachowku.

4. Jaki jest czas na zachowek? – Termin przedawnienia roszczenia o zachowek.

Przepisy prawa cywilnego wyznaczają określony czas na dochodzenie roszczeń z tytułu zachowku – dlatego przed podjęciem decyzji o wniesieniu do sądu pozwu należy upewnić się, że termin ten nie upłynął. W przypadku wytoczenia powództwa po upływie ustawowego terminu, strona pozwana może podnieść zarzut przedawnienia i tym samym uchylić się od obowiązku zapłaty zachowku.

Zgodnie z art. 1007 KC, roszczenie o zachowek ulega przedawnieniu na koniec roku, w którym upływa 5 lat od dnia:

• ogłoszenia testamentu – gdy w testamencie pominięto jednego ze spadkobierców albo
• otwarcia spadku – tj. śmierci spadkodawcy w przypadku, gdy nie ma testamentu.

5. Właściwość miejscowa i koszty sprawy o zachowek.

5.1. Sąd właściwy dla sprawy o zachowek.

Jako że błędne ustalenie sądu znacznie wydłuża czas rozpoznania sprawy, bardzo ważne jest dokonanie prawidłowych ustaleń w tym zakresie. Przepisy kodeksu postępowania cywilnego nie pozostawiają większych wątpliwości – pozew w sprawie o zachowek zawsze składa się do sądu rejonowego ostatniego miejsca zwykłego pobytu spadkodawcy w Polsce. Jeżeli natomiast miejsca tego nie da się ustalić, pozew składa się do sądu miejsca, w którym znajduje się majątek spadkowy albo jego część (art. 39 KC). Czyli dla mieszkańców Wrześni, Nekli, Czy Pyzdr będzie tu właściwy Sąd Rejonowy w Wrześni.

Uwaga! Jeżeli dochodzona kwota, tj. wartość zachowku wynosi ponad 75.000,00 złotych, właściwym rzeczowo będzie sąd okręgowy (art. 17 pkt 4 KC).

Dla takich spraw właściwy będzie Sąd Okręgowy w Poznaniu.

5.2. Ile kosztuje założenie sprawy w sądzie o zachowek?

Dla osoby rozważającej wytoczenie powództwa z tytułu zachowku jest to pytanie nie mniej istotne, niż pozostałe, poruszone powyżej kwestie. Na koszty sprawy o zachowek składa się kilka elementów: opłata od pozwu, koszty procesu oraz wynagrodzenie pełnomocnika.

5.2.1. Wartość przedmiotu sporu w sprawie o zachowek.

Ponieważ roszczenie o zachowek jest roszczeniem o zapłatę, opłata od pozwu będzie różnić się w zależności od wysokości dochodzonej kwoty. Stosownych wyliczeń dokonuje się w oparciu o treść art. 13 ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych.

Przykład: Jeżeli pominięty spadkobierca będzie domagał się zapłaty kwoty 8.000,00 złotych, opłata od pozwu będzie wynosiła 500 złotych. Jeżeli kwota ta wynosiłaby 80.000,00 złotych, wysokość opłaty wzrośnie do 4.000,00 złotych.

5.2.2. Kto ponosi koszty w sprawie o zachowek i ile wynoszą?

Na to pytanie nie ma niestety jednoznacznej odpowiedzi. Jest to kwestia całkowicie indywidualna, uzależniona m.in. od ilości przeprowadzonych posiedzeń, składanych przez strony wniosków (np. o wycenę majątku przez biegłego sądowego), czy treści orzeczenia kończącego w sprawie. Istotne jest również to, że co do zasady koszty postępowania pokrywane są przez tę stronę, która proces przegrywa – aby jednak tak się stało, trzeba złożyć wcześniej odpowiedni wniosek.

Uwaga! W określonych wspomnianą wyżej ustawą przypadkach istnieje możliwość częściowego bądź całkowitego zwolnienia od kosztów sądowych już na początkowym etapie postępowania, tj. przy składaniu pozwu.

5.2.3. Wynagrodzenie adwokata i radcy prawnego w sprawie o zachowek.

Podobnie jak w przypadku kosztów postępowania, wynagrodzenie pełnomocnika w sprawie o zachowek ustalane jest indywidualnie. Jeżeli byliby Państwo zainteresowani skorzystaniem z usług naszej Kancelarii, przykładowe sposoby rozliczeń zamieszczone są w zakładce „Cennik”.

6. Jak obliczyć zachowek? Przykład.

Pan Adam Hojny miał żonę Beatę oraz dwie dorosłe córki: Celinę i Danielę. Przed śmiercią spisał testament, w którym do całości spadku powołał żonę, przekazując jej swoje oszczędności w kwocie 20.000,00 złotych oraz samochód o wartości 40.000,00 złotych. W skład spadku nie wchodziły długi. Łącznie majątek po Adamie Hojnym ma więc wartość 60.000,00 złotych.

W pierwszej kolejności po zmarłym dziedziczy żona i dzieci, przy czym część przypadająca małżonkowi nie może być mniejsza, niż ¼ całości spadku. Celina i Daniela przy dziedziczeniu ustawowym otrzymałyby więc po 3/8 wartości spadku – czyli po 22.500,00 złotych.

Ponieważ jednak w skład spadku po panu Adamie Hojnym nie wchodził żaden majątek (całość majątku została darowana żonie przed śmiercią spadkodawcy), córki pana Adama nie otrzymały nic i dlatego przysługuje im zachowek po ojcu w wysokości 11.250,00 złotych (1/2 tego, co należałoby się im, gdyby Adam Hojny nie sporządził testamentu).

W opisanej wyżej sytuacji każda z córek spadkobiercy jest uprawniona do wniesienia przeciwko Beacie Hojny powództwa o zapłatę 11.250,00 złotych, przy czym należna od pozwu opłata stała wynosi 750,00 złotych.

7. Czy do przeprowadzenia sprawy o zachowek potrzebny jest adwokat lub radca prawny?

Opisany powyżej przykład został uproszczony w celu lepszego zobrazowania procesu obliczania zachowku. Należy jednak pamiętać o tym, że w życiu nie zawsze mamy do czynienia z sytuacjami nieskomplikowanymi, niebudzącymi wątpliwości. Okoliczności takie jak zagmatwane koligacje rodzinne, wieloletnie konflikty, zatajone długi, etc. czynią samodzielne prowadzenie sprawy sądowej trudnym; przy czym wskazać należy, że wiele zagadnień związanych z instytucją zachowku nie zostało w przedmiotowym artykule poruszonych – jak np. równie istotna kwestia opodatkowania zachowku, bądź stosunkowo częsta problematyka rozporządzenia gospodarstwem rolnym. Ponadto, towarzyszące w sprawach spadkowych poczucie niepewności i stres znacząco wpływają na przebieg postępowania. Z obserwacji naszych specjalistów zaangażowanych w procesy spadkowe wynika, że nie jest to sprawa pod względem emocjonalnym łatwa – dochodząc zachowku występuje się przecież przeciwko członkowi najbliższej rodziny.

Jako prawnicy od spraw spadkowych świadczymy pomoc prawną na terenie województwa wielkopolskiego, w szczególności w miejscowościach takich jak Września, Jarocin oraz Poznań (lecz nie tylko). W przypadku chęci skorzystania z usług naszej Kancelarii, Klientom oferujemy m.in.:

• udzielenie profesjonalnej, wyczerpującej porady prawnej;
• opracowanie strategii związanej z dochodzeniem bądź obroną przed dochodzonym zachowkiem;
• sporządzanie pism procesowych, reprezentowanie na posiedzeniach sądowych, pośredniczenie w kontaktach z osobami trzecimi oraz instytucjami;
• nieograniczony kontakt osobisty, telefoniczny i mailowy;
• wsparcie emocjonalne, kulturę osobistą oraz indywidualne podejście do Klienta.

W razie pytań zapraszamy do kontaktu (dane teleadresowe w zakładce „Kontakt”).

Przydatne linki:

• https://prawnikpoznanski.pl/ – strona siedziby Kancelarii w Poznaniu;

Podstawa prawna:

• Ustawa – Kodeks cywilny z dnia 23 kwietnia 1964 r. (Dz. U. 1964 nr 16 poz. 93 ze zm.);
• Ustawa – Kodeks postępowania cywilnego z dnia 17 listopada 1964 r. (Dz. U. 1964 nr 43 poz. 296 ze zm.);
• Ustawa o kosztach sądowych w sprawach cywilnych z dnia 28 lipca 2005 r. (Dz. U. 2005 nr 167 poz. 1398 ze zm.).