Niekiedy, mimo iż istnieje formalna podstawa do zasądzenia zachowku na rzecz pominiętego w darowiźnie, czy testamencie spadkobiercy, mogą zaistnieć okoliczności, które temu prawu zaprzeczą.
Sąd może bowiem dojść do wniosku, iż dochodzenie przez powoda roszczenia o zachowek w danej sytuacji jest sprzeczne z zasadami współżycia społecznego, mimo iż formalnie taka osoba nie została wydziedziczona.
Ogólną regulację zakazującą nadużycia prawa zawiera przepis art. 5 k.c. Z uwagi na umiejscowienie przedmiotowej regulacji w części ogólnej kodeksu cywilnego, odnosi się nie do jednego, konkretnego prawa podmiotowego, ale dotyczy wszystkich praw, do których zastosowanie ma część ogólna k.c., w tym także prawa do zachowku. Zgodnie z powołanym przepisem nie można czynić ze swego prawa użytku, który by był sprzeczny ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub z zasadami współżycia społecznego. Takie działanie lub zaniechanie uprawnionego nie jest uważane za wykonywanie prawa i nie korzysta z ochrony. Oba kryteria nadużycia prawa zaliczane są do klauzul generalnych. Gdy chodzi o zasady współżycia społecznego to w szerszym znaczeniu jest to całokształt norm moralnych, obyczajowych i zwyczajowych, a także reguł prawnych obowiązujących w społeczeństwie. W węższym znaczeniu są to normy moralne odnoszące się do zachowań wobec innych osób. Natomiast kryterium sprzeczności z klauzulą społeczno-gospodarczego przeznaczenia prawa jest cel prawa podmiotowego, który powinien być osiągnięty. Jeżeli zastosowanie danego przepisu nie prowadzi do założonego celu, istnieje sprzeczność między użytkiem czynionym z prawa a społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa. Stan nadużycia prawa – jeśli zostanie stwierdzony – prowadzi do redukcji bądź unicestwienia prawa podmiotowego. Rozstrzygnięcie w tym zakresie wymaga ostrożności i wnikliwego rozważenia wszystkich aspektów konkretnego wypadku. Zasady współżycia społecznego w rozumieniu art. 5 k.c. są bowiem pojęciem pozostającym w nierozłącznym związku z całokształtem okoliczności danej sprawy (wyrok SN z 22 listopada 1994 II CRN 127/04).
W orzecznictwie sądowym nie budzi wątpliwości, że roszczenie o zachowek w konkretnym przypadku może być uznane za sprzeczne z art. 5 k.c. Nie ulega również wątpliwości, że chodzi o wypadki wyjątkowe, w szczególności przy uwzględnieniu drugiej z wymienionych w art. 5 k.c. klauzul, a mianowicie zasad współżycia społecznego.
Celem instytucji zachowku jest ochrona interesów majątkowych najbliższych członków rodziny poprzez zapewnienie im niezależnie od woli spadkodawcy, a nawet wbrew jego woli, odpowiedniej wysokości roszczenia pieniężnego. Taki charakter instytucji zachowku ma zatem wpływ na ocenę roszczenia z punktu widzenia zasad współżycia społecznego o których mowa w art. 5 k.c.
Przedkładając, to na praktykę. Sąd może oddalić roszczenie o zachowek, gdy spadkobierca nie utrzymywał relacji rodzinnych z spadkodawcą. Może oddalić w sytuacji, gdy zapłata zachowku byłaby dla zobowiązanego połączona z nieproporcjonalnym obciążeniem jego majątku ( np wiązałaby się z koniecznością sprzedaży mieszkania, w którym mieszka schorowana emerytka).
Przykładów tych może być wiele i zalezą one od konkretnej sytuacji faktycznej.